اگر تاریخ ایلامیها و تمدن باستانی آنها را شنیده باشید، احتمالاً نام چغازنبیل نیز به گوشتان رسیده یا حتی درباره آن خواندهاید. محوطهٔ چغازنبیل در واقع یک شهر باقیمانده از دوران ایلامی است که دارای وسعتی بالغ بر ۱۰۰ هکتار میباشد. زیگورات چغازنبیل یا همان معبد چغازنبیل، یک بنا منحصر به فرد، شگفتآور و نمادین است که بهعنوان مهمترین بنا باقیمانده از این شهر باستانی شناخته میشود.
این شهر، در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد به دستور یکی از قدرتمندترین پادشاهان ایلامی ساخته شد و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، به فرمان آشور بانیپال، پادشاه آشوریها، در جنگ با هومبان هالتاش، آخرین شاه ایلام، ویران گردید.
علت نامگذاری معبد چغازنبیل
زمان کشف چغازنبیل، پیش از تحقیقات علمی و باستانشناسی این محوطه، زمینی به شکل یک تپه بزرگ و به شکل یک سبد بازگشته بود و به همین دلیل به نام “چغازنبیل” شناخته شد.
این نام از ترکیب دو واژه “چُغا” که در زبان لری به معنای تپه است و “زنبیل” که به معنای سبد است، آمده ولی نام اصلی این مکان بر اساس آجرنوشتهها و کتیبههایی که از این محوطه به دست آمده، به زبان ایلامی به “ال-اونتاش” (Al Untash) و به زبان اکدی به “دور اونتاش” (Dur Untash) میباشد.
این نوشتهها مفصل توضیح میدهند که این شهر در دوران اوج امپراتوری ایلام به دستور اونتاش ناپیریشا، یکی از پادشاهان برجسته این امپراتوری، احداث یافته و به همین دلیل مردم آن را ال اونتاش یعنی شهر یا قلعه اونتاش میخوانستند.
داستان زیگورات چغازنبیل
در زمانی که امپراتوری ایلام به حاکمیت مادها در ایران پیش از دوره مادها قرار داشت، یکی از مشهورترین پادشاهان این امپراتوری به نام اونتاش گال، در سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد دستور ساخت یک شهر مذهبی و سلطنتی به نام دوراونتاش در نزدیکی رودخانه دز و در محدوده شهر باستانی شوش صادر کرد.
این شهر و معابد آن به منظور پرستش دو خدای مهم و حامی امپراتوری ایلام، یعنی ناپیریشاه (خدای شهر انشان) و این شوشینک (حامی شهر شوش) بنا شد. این مکان مراسمهای آیینی را برگزار میکرد و به عنوان محل سکونت دائمی نیز خدمت میکرد. در این شهر، سه حصار تو در تو با هفت دروازه ساخته شد و در این بین، کاخها، معابد، و سازههای مختلفی قرار داشتند. محله شاهی: محله شاهی میان حصار بیرونی و حصار میانی واقع شده است.
این محدوده شامل کاخ شماره سه، کاخ شماره دو، کاخ-آرامگاه، و معبدی خشتی به نام نوسكو است. در این محله، واحدهای مسکونی ساده در شمال و قبور پراکنده نیز وجود دارند. کاخ-آرامگاه دارای پنج سرداب آجری است که در زیر سه اتاق آن قرار دارد و از آجر و ملاط، قیر طبیعی و گچ ساخته شدهاند. این کاخ شامل آجرهای لعابدار منقوش، نقاشیهای دیواری، گلمیخهای لعابدار، تابلوهای تزیینی موزاییکی، و درهای تزیین شده با شیشههای رنگی و حوضچه سنگی میباشد.
محله تمنوس: فاصله میان حصار میانی تا حصار درونی، محله تمنوس یا محوطه مقدس نام دارد. این محدوده شامل معابد مختلفی برای الههها و خدایان ایلامی و خدایان فرهنگهای دیگر است.
این محله به دلیل وجود معابد ۱۰ و تختههای آجری کتیبهدار، به عنوان محوطه مقدس شناخته میشود. معابد بیشتری در این محله طراحی شده بود که به دلیل مرگ شاه نیمهکاره، ساخت آنها به تاخیر افتاده است.
مراحل ساخت زیگورات چغازنبیل
ساخت زیگورات چغازنبیل به دو مرحله تقسیم میشود. در مرحله اول، یک زیگورات به طول ۱۰۵ متر بر روی سکویی احداث گردید و این بنا شامل یک حیاط مرکزی مربع بود، که رواقها و اتاقهای باریکی در اطراف آن قرار گرفته بودند. ورودی برخی از اتاقها از حیاط مرکزی و برخی دیگر از سوی خارج از بنا قرار داشتند.
در مرحله دوم، ورودی رواقها و اتاقهایی که به حیاط مرکزی متصل بودند، مسدود شده و حیاط با خشت در سه ارتفاع مختلف پر شده است که به ترتیب طبقات دوم، سوم و چهارم را تشکیل میدهند؛ به عبارت دیگر، این ساختمان از سه طبقه بالایی که از کف طبقه اول شروع میشوند، تشکیل شده است. بنابراین، زیگورات چغازنبیل یک ساختمان خشتی است که با آجر پوشیده شدهاست.
طبقه چهارم، معبد کوچک اعلی بهصورت یک اتاق شکل گرفته بود و این معبد اختصاص یافته به ناپیریشا، یکی از خدایان محترم نواحی مرتفع ایلام بود. معبد اعلی امروزه وجود ندارد و تنها گلمیخها و آجرهای لعابدار باقیمانده از آن آشکار هستند.
معماری زیگورات چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل با چهار دستگاه پلکان برخوردار بوده است، که همگی به ورودی طبقه اول متصل بودند و از طریق پلکان جنوب غربی میتوانستند به طبقات بالاتر دست پیدا کنند. تعداد و نوع پلکانها در ساختار، تقریباً یکسان به نظر میرسد و تنها در مواقعی که زمین شیب داشته، تفاوت در تعداد آنها مشاهده شده است.
این پلکانها از جنس آجر بوده و با یک لایه از سنگچین پوشیده میشدهاند. روی بخشهایی از پلکانها که به معبد اعلی میرسیدند، طاقهای هلالی قرار داشتهاند و برخی از بخشها، بهمنظور افزایش نور، بدون طاق ساخته شدهاند. در اطراف ورودیها، مجسمههای حیوانات بهعنوان نگهبانان زیگورات قرار داشتند که دو نمونه از آنها در کاوشها کشف شده است؛ یکی از آنها مجسمه شیردال یا شیر عقاب که در موزه هفت تپه نگهداری میشود و دیگری مجسمه گاو نر که در موزه ایران باستان به نمایش گذاشته شده است.
لازم به ذکر است که زیگورات دارای ناودان نیز بوده است تا آب باران به آن آسیب نرسد. در هر یک از دیوارهای طبقه اول، چهار ناودان وجود دارد که آبهای سطحی را جمعآوری میکنند و یک ناودان نیز آبهای پلکان و درها را دفع میکند. این ناودانها وقتی به سطح مصطبه میرسند، بهصورت آبراهی سرپوشیده با طاق هلالی ادامه مییافتند و احتمالاً از طریق آبراهی به چاههای موجود سرازیر میشدند.
در هر سمت طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشتهاند که به طبقه اول متصل میشدند. این ناودانها و آبراهها با قیر و گچ پوشیده شدهاند و در بعضی قسمتها برای جلوگیری از سقوط عمودی و سریع آب، آنها را بهصورت پلکانی شکل میدادند.